Προσοχή, η δουλειά σκοτώνει» ή «απαγορεύονται οι αυτοκτονίες εν ώρα εργασίας» θα μπορούσαν να είναι δύο συνθήματα αναρτημένα στους χώρους εργασίας της France Telecom, του πρώην εθνικού οργανισμού -και νυν ανώνυμης εταιρείας- τηλεπικοινωνιών της Γαλλίας.
Φαίνονται, σίγουρα, υπερβολικά· όταν, όμως, από τον Φεβρουάριο του 2008 25 εργαζόμενοι έχουν θέσει τέρμα στη ζωή τους (και 9 αποπειράθηκαν να το κάνουν), εξαιτίας μιας βαριάς μορφής εργασιακού στρες, τότε όλα αποκτούν νέο νόημα. Οχι μαύρο χιούμορ, σκέτα μακάβριο. Οι εργαζόμενοι της εταιρείας ανησυχούν: «Οταν ένας συνάδελφος αργεί λίγο, το μυαλό μας πάει πάντα στο χειρότερο» δηλώνουν στις τηλεοπτικές κάμερες.
Και για τους υπόλοιπους Γάλλους, όμως, το εργασιακό στρες αποτελεί πραγματικό πρόβλημα. Η πιο πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι το 66% των ερωτηθέντων αισθάνεται όλο και μεγαλύτερο στρες στην εργασία. Και ακόμη περισσότεροι (69%) θεωρούν ότι η επιχείρηση «δρα ελάχιστα ή καθόλου» για να το περιορίσει.
Από το 1996, οπότε και το πνεύμα του φιλελευθερισμού εισέβαλε σαν θύελλα στη μέχρι τότε κρατική France Telecom, άλλαξαν πολλά. Με πρώτο και… χειρότερο το management της εταιρείας. Με σημαία τους το πολύ αγγλοσαξονικό «time to move», οι νέοι μάνατζερ της ημικρατικής πλέον εταιρείας αποφάσισαν ότι οι εργαζόμενοι στο εξής θα έπρεπε να βρίσκονται σε διαρκή κινητικότητα. Που σημαίνει, τη διαρκή ανατροπή της καθημερινότητάς τους: Συνεχείς αλλαγές στον τρόπο εργασίας, στις θέσεις εργασίας, στον τόπο εργασίας. Συνεχής παρακολούθηση των επιδόσεων, ανταγωνιστικότητα, διαρκής επίτευξη στόχων – που, μόλις επιτυγχάνονται, αντικαθιστώνται από νέους και δυσκολότερους. Τυφλή υποταγή στα κελεύσματα της ηγεσίας που «ξέρει» το καλό της εταιρείας την ώρα που εκείνοι τεμπελιάζουν. Οι «εύθραυστοι»; Καλό θα ήταν να αποχωρήσουν «εθελουσίως» και ησύχως. Από την πόρτα ή και από το παράθυρο. Νο problem. Οι φιλόδοξοι μάνατζερ, όμως, δεν υπολόγισαν ότι αυτοί που θα διάλεγαν την «τελική έξοδο» θα ήταν τόσο πολλοί, που ήταν αδύνατο να μην προκαλέσουν το ενδιαφέρον των media.
Ακόμη και αυτή η «αγία επιστήμη» της στατιστικής, στην οποία έχουν δώσει όρκους αιώνιας πίστης, τους κάρφωσε: Αν ο «λογικός» μέσος όρος αυτοκτονιών στη Γαλλία λόγω του εργασιακού στρες είναι 1,5/100.000 κατοίκους, στη France Telecom η σχέση αυτή είχε ανατραπεί πλήρως: 5,4 /100.000! Αστοχία σχεδιασμού. Τώρα θα πρέπει να κουκουλώσουν τα πράγματα. Και να επινοήσουν, εν ανάγκη, τον άγριο φιλελευθερισμό με… ανθρώπινο πρόσωπο.
Η αναταραχή της κοινής γνώμης που έχει ξεσπάσει στη Γαλλία έχει περάσει πλέον τα σύνορα. Η ιστορία έχει κάνει το γύρο της Ευρώπης και όλοι αναρωτιούνται εάν το φαινόμενο πρόκειται να απλώσει τη σκιά του και αλλού.
Επειτα από 15 χρόνια στη France Telecom, η Σαντρίν λε Ρουά είναι σήμερα συνδικαλίστρια πλήρους απασχόλησης σε ένα από τα μεγαλύτερα συνδικάτα στη Γαλλία, τη Force Ouvrière. Σε μια προσπάθεια να φωτιστούν τα αίτια της κρίσης, μιλήσαμε μαζί της για την κατάσταση στην εταιρεία, για τις αιτίες της κρίσης και για το πώς διαγράφεται το μέλλον.
Ποιοι είναι οι λόγοι που οι εργαζόμενοι στη France Telecom οδηγούνται σε αυτοκτονία; «Η France Telecom ήταν μία δημόσια επιχείρηση που το 1998 μετατράπηκε σε ανώνυμη εταιρεία και αμέσως ρίχτηκε στην ανταγωνιστική αγορά. Οι υπάλληλοί της, όμως, δημόσιοι υπάλληλοι ή με σύμβαση αορίστου χρόνου, είχαν δέσιμο με την εταιρεία και επαγγελματική συνείδηση διαφορετική από τους εργαζομένους στον ιδιωτικό τομέα.
»Από το 1998 και μετά έπαιξαν το παιχνίδι της ανταγωνιστικότητας, προσπάθησαν να προσαρμοστούν, αλλά σήμερα δεν αντέχουν άλλο. Γιατί εδώ και λίγον καιρό υπήρξε επιτάχυνση της αλλαγής εργασιακών θέσεων, της αλλαγής επαγγέλματος στην ουσία. Πολλά γραφεία, επίσης, έκλεισαν και οι εργαζόμενοι αναγκάστηκαν να αλλάξουν τόπο εργασίας και ζωής, χάνοντας έτσι τα σημεία αναφοράς τους.
»Ομως, το να λέμε πως στη France Tele- com γίνονται περισσότερες αυτοκτονίες απ’ ό,τι σε άλλες εταιρείες δεν είμαι σίγουρη πως είναι σωστό. Αλλωστε, δεν πρόκειται για αριθμητική ούτε για στατιστική υπόθεση, αλλά για ανθρώπινες ζωές. Η “εργασιακή οδύνη” είναι μια κατάσταση πραγματική, η οποία με τα χρόνια χειροτερεύει. Είχαμε προειδοποιήσει τη διοίκηση πολύ νωρίτερα για τις συνέπειες που θα μπορούσε να έχει, αλλά κανείς δεν μας έδωσε μεγάλη σημασία. Δυστυχώς, έπρεπε να θρηνήσουμε θύματα για να ενδιαφερθεί η εταιρεία πραγματικά.
»Αλλωστε, όσα συμβαίνουν στη France Telecom συμβαίνουν και σε πολλές άλλες εταιρείες. Η δική μας εταιρεία αποτελεί μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Στη Γαλλία είμαστε μεγάλοι καταναλωτές αντικαταθλιπτικών και αγχολυτικών. Υπάρχουν πολλοί που υποφέρουν σιωπηλά και παίρνουν φάρμακα για ν’ αντέξουν. Η εργασιακή οδύνη είναι ένα πραγματικό πρόβλημα της κοινωνίας μας, για οποιαδήποτε χώρα και αν πρόκειται».
Υπάρχουν έρευνες σε ευρωπαϊκό επίπεδο; «Δυστυχώς, όχι – και αυτό είναι μεγάλο πρόβλημα. Δεν είναι παράξενο, γιατί καμία επιχείρηση δεν παραδεχόταν το πρόβλημα. Σήμερα, βέβαια, ακόμη και η κυβέρνηση συνειδητοποιεί τα δεινά που επιφέρει το στρες κι ας ελπίσουμε ότι θα λάβει σοβαρά υπόψη το γεγονός πως σε όλο και περισσότερες εταιρείες εμφανίζεται το φαινόμενο της εργασιακής οδύνης. Θα πρέπει να αναχθεί σε εθνικό -για να μην πω σε παγκόσμιο- ζήτημα».
Εξηγήστε μας, όμως, τι εννοείτε ακριβώς με τον όρο «εργασιακή οδύνη»; «Θα σας δώσω μερικά παραδείγματα, ώστε να καταλάβετε το είδος της εργασιακής οδύνης που υφίστανται οι εργαζόμενοι στην εταιρεία France Telecom.
»Στο εμπορικό τμήμα, ας πούμε, δίνονται στόχοι στην αρχή του μήνα και στη μέση του μήνα· αφού οι εργαζόμενοι πιάσουν το πλάνο του 15νθημέρου, οι στόχοι αυξάνονται. Ετσι, αλλάζουν συνεχώς οι κανόνες του παιχνιδιού. Υπάρχει, επίσης, και “αστυνόμευση”. Η πιο χαρακτηριστική περί- πτωση είναι στα τηλεφωνικά κέντρα, όπου ο προϊστάμενος ακούει τη συνομιλία του εργαζομένου με τον πελάτη. Η διεύθυνση λέει πως είναι ένας τρόπος για να βελτιωθούν οι υπηρεσίες, γνωρίζοντας τις επιθυμίες του πελάτη. Ομως, οι προϊστάμενοι διαθέτουν ολόκληρο εργοστάσιο συστημάτων τηλεφωνικής παρακολούθησης. Γίνονται, επίσης, και τηλεφωνήματα από “μυστηριώδεις” πελάτες, για τους οποίους υποψια- ζόμαστε ότι είναι βαλτοί. Ή, ακόμη, η εταιρεία υποχρεώνει τους εργαζομένους να απαντούν με βάση ένα συγκεκριμένο σενάριο που έχουν μπροστά τους. Οι πελάτες παραπονιούνται, γιατί έχουν την εντύπωση ότι μιλάνε με ρομπότ, ενώ οι εργαζόμενοι αισθάνονται μειωμένοι.
»Οσον αφορά τους τεχνικούς, το πρόβλημά τους είναι ότι πολλοί αναγκάστηκαν να περάσουν από τις τεχνικές υπηρεσίες στις εμπορικές, γιατί η δουλειά τους δίνεται πλέον σε υπεργολάβους. Οχι μόνο, λοιπόν, τους υποχρεώνει να ασκήσουν νέο επάγγελμα, αλλά και η εκπαίδευσή τους είναι η ελάχιστη δυνατή. Οι υπόλοιποι που παραμένουν στο τεχνικό τμήμα είναι υποχρεωμένοι και να “πουλάνε”, όχι μόνο να επιδιορθώνουν τη βλάβη, όταν πηγαίνουν στους πελάτες».
Είναι φυσικό, πάντως, να αναρωτιέται κανείς πού βρίσκονται τα όρια ανάμεσα στην ίδια την ψυχοσύνθεση του ατόμου και στους εργασιακούς παράγοντες που μπορούν να δημιουργήσουν πρόβλημα… «Το μόνο που μπορώ να σας πω είναι πως έχουμε όλοι συγκλονιστεί από το γεγονός ότι πολλοί από τους συναδέλφους που αυτοκτόνησαν άφησαν σημείωμα, κατηγορώντας ευθέως τη διοίκηση της εταιρείας. Εξηγούσαν ότι ζούσαν μιαν αφόρητη εργασιακή οδύνη, ότι δεν αισθάνονταν πως η εταιρεία αναγνωρίζει τις θυσίες που έκαναν, ότι είχαν χάσει τα σημεία αναφοράς τους, ότι δεν τα έβγαζαν πέρα με το φόρτο εργασίας και με στόχους που ήταν αδύνατο να επιτευχθούν. Από την πλευρά μας, προσπαθούμε να πείσουμε τους συναδέλφους να έρθουν στα συνδικάτα εάν αντιμετωπίζουν πρόβλημα, να το συζητήσουν πρώτα μαζί μας».
Τι προσπαθούν να πετύχουν τα συνδικάτα για το θέμα; «Οι προσπάθειές μας επικεντρώνονται στη διαπραγμάτευση με τη διοίκηση για το εργασιακό στρες, μια διοίκηση που έχει αλλάξει ύφος τις τελευταίες ημέρες. Ενώ μέχρι πρόσφατα συναντούσαμε άρνηση του προβλήματος, φαίνεται ότι σήμερα πια έχουν την πρόθεση να καταλήξουν θετικά οι διαπραγματεύσεις μας. Οι εργαζόμενοι χρειάζονται λύσεις στο πρόβλημά τους».
Τι είδους λύσεις; «Ηδη πετύχαμε μία νίκη. Η διοίκηση προς το παρόν έχει παγώσει το περίφημο δόγμα της περί “κινητικότητας”. Ομως, οι διαπραγματεύσεις θα ολοκληρωθούν προς το τέλος του χρόνου. Για μας δεν έχει νόημα να κάνουμε διαπραγματεύσεις όσο η διοίκηση της εταιρείας συνεχίζει την ίδια πολιτική».
Η διοίκηση δεν αντιτείνει ότι, σε περίοδο κρίσης, προέχει το καλό της εταιρείας – ειδάλλως, θα βρεθούν όλοι στο δρόμο; «Στην αρχή αυτό έκανε· όμως, σήμερα συνειδητοποιεί ότι το “cash” δεν θα έρθει από την αναδόμηση της εταιρείας και ότι το μεγαλύτερο κεφάλαιό της είναι να είναι ικανοποιημένοι -όπως ήταν παλιότερα- οι εργαζόμενοι, ώστε να είναι πιο παραγωγικοί. Δεν πρέπει να θεωρούμε το στρες ως πηγή παραγωγικότητας – το αντίθετο, μάλιστα!»
Φοβάστε νέα «κρούσματα» ή, τουλάχιστον, οι διαπραγματεύσεις θα δώσουν ελπίδα στον κόσμο; «Δυστυχώς, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Ολοι μας έχουμε την αίσθηση ότι βρισκόμαστε σε έναν διαβολικό φαύλο κύκλο. Ελπίζουμε, πράγματι, ότι οι διαπραγματεύσεις θα δώσουν κάποια ελπίδα· υπάρχει, όμως, μεγάλη κρίση εμπιστοσύνης προς τη διοίκηση από την πλευρά των εργαζομένων. Μόνο από τις πράξεις της θα διαπιστώσουμε εάν άλλαξε κάτι ή όχι».
Διαβάστε
C. L. Cooper, «Αποτελεσματική διαχείριση εργασιακού στρες», εκδ. Κλειδάριθμος, Αθήνα 2006
Ενδιαφέροντα θέματα, όπως το στρες σε σχέση με τις νέες τεχνολογίες, την αλλοτρίωση, το φύλο, αλλά και την εθνότητα.
Εμμανουήλ Βελονάκης – Παναγιώτα Σουρτζή, «Υγεία και εργασία», Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα 2009
Ενα από τα λίγα εγχειρίδια που κυκλοφορούν στα ελληνικά, περιεκτικό και ευανάγνωστο.
Λίζα Βάρβογλη – Κατερίνα Στρουμπούλη,
«Ξε-γελάστε το στρες: πρακτικός οδηγός», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2008
Πρακτικός οδηγός διαχείρισης του στρες με τεστ για «μέτρηση» και συμβουλές για αποσυμπίεση.
Πληκτρολογήστε
http://www.argonauts.gr/gr/DIAFORA1.pdf
Κατεβάστε ολόκληρο το περιεκτικό φυλλάδιο «Πηγές εργασιακού στρες: Το σύνδρομο Mobbing – το σύνδρομο Burn-out», του Ελληνικού Ινστιτούτου Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας.
Ελλάς – Γαλλία στο άγχος συμμαχία
Ζητήσαμε από τον Γιάννη Κουζή, αναπληρωτή καθηγητή στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου, να αποσαφηνίσει τους νεολογισμούς εργασιακό άγχος και εργασιακή οδύνη και να αποτυπώσει την κατάσταση στη χώρα μας.
«Πρόκειται για δύο καταστάσεις που η ακριβής περιγραφή τους άπτεται της ψυχολογίας της εργασίας.
Το άγχος όλοι, λίγο-πολύ, το βιώνουμε στην καθημερινότητα της εργασίας. Ομως, η οδύνη είναι πολύ πιο σοβαρή περίπτωση, προκαλεί μέχρι και καταρράκωση της προσωπικότητας και γι’ αυτό μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε αυτοχειρία. Στις νέες μορφές οργάνωσης της εργασίας, με εξατομικευμένους στόχους αμοιβών και καριέρας, η μη επίτευξη του εργασιακού “στόχου” -και, μάλιστα, όταν ήδη έχουμε αποκηρύξει την έννοια του ελεύθερου χρόνου και έχουμε ξεπουλήσει τα πάντα για να πετύχουμε- προκαλεί αποστροφή προς τον ίδιο μας τον εαυτό και, στη συνέχεια, την αίσθηση ότι όλα γύρω μας έχουν χαθεί. Το φαινόμενο, βέβαια, δεν είναι νέο, ιδιαίτερα για τη Γαλλία και για τις χώρες που δεν διέπονται από την αγγλοσαξονική προτεσταντική ηθική της εργασίας. Για παράδειγμα, τη δεκαετία του ’60 παρατηρήθηκε αύξηση των αυτοκτονιών στους αγρότες, όταν αυτοί έχαναν τη γη τους· τη δεκαετία του ’70, το ίδιο για τους ανειδίκευτους εργάτες.
»Στη χώρα μας το ζήτημα αντιμετωπίζεται επιδερμικά· δεν υπάρχει ούτε καν προβληματισμός για θεσμική παρέμβαση – εκτός από μία οδηγία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η οποία αναφέρεται με γενικότητες στον εξανθρωπισμό της εργασίας για την εξάλειψη του στρες. Δεν θα μπορούσαμε, πάντως, να αναφέρουμε καταγεγραμμένα φαινόμενα εργασιακής οδύνης. Βέβαια, η εισαγωγή από το εξωτερικό μορφών εργασίας που απομακρύνονται από το καταξιωμένο σύστημα αμοιβών και ασφάλισης είναι πιθανόν να δημιουργήσει κάποια αντίστοιχα φαινόμενα και στη χώρα μας.
»Οταν ο εργαζόμενος απομακρύνεται από τη συλλογικότητα, η οποία ασκεί έλεγχο, όταν αναλώνεται στο κυνήγι ενός στόχου, τότε γίνεται ευάλωτος. Ωστόσο, και μια σειρά άλλες ασθένειες ή αιτίες θανάτου, όπως τα εγκεφαλικά επεισόδια ή οι καρδιακές εμβολές, είναι δυνατόν να οφείλονται σε μεγάλο βαθμό και στο εργασιακό περιβάλλον με την ανασφάλεια και τις οδύνες που γεννά».
